Мир - вашему дому, покой - вашей душе!


Рекьин  дафтардай


Дяведин зарардикай ихтилат

Дагъда вакIарни север дяведиз экъечIайла, аранда авай маймунри межлисар къурмишда кьван, абуру чпи чеб кьена, дагъларни чал гьалтда лугьуз. Гзаф телеф хьана, дугъриданни, вакIарни север. Эхирни дяве куьтягь хьана, накьан душманар меслятдал атана. Хабар нивай, са хаин чакъалдивай. «Дяведа хьайи хирерин дарман арандин маймунрин як я»,-хабар чукIурна ада. И ван галукьай северни, вакIарни арандиз ахмиш хьана. Гзаф кьена абуру дармандиз ислягь маймунар…

 Афоризм:

«Гъилелай твар гайи кIекре иесидин вил акъудда»

Гьар са азардиз вичин дарман ава

Са агьваллу касдиз авай са хва тIа хьана. Тагай дарман амукьнач, тухун тавур чка хьанач, амма вири – гьавая. Гада кьена. Кардин себеб чирун патал бубади хцин къен ахтармишун кьетIна. Къазунна килигайтIа, рикIе карч экъечIнаваз хьана. «Къуй хва гьамиша рикIел алумукьрай» фикирна, дагъвиди адакай устIардив вичин чукIулдиз тум ийиз туна. Вахтар фена, къуллугъна чукIулди адаз. Амма садра хали атIудайла, ам цIраз башламишна. «Агь» акъатна дагъвидай. Чир хьана: хали тир кьван гададиз дарман…

Кьисмет
(Зи дуст  Меликан ихтилат)

Са дагъвиди къванер акъудиз хуьз хьана вичин хизан. Гьар юкъуз экуьнилай няналди чразвай адан чан ракъиник, кIута гьалчда кьван кIарасар хьанвай гъилер.
Садра гуж-баладивди хайи чIехи къаябдин юкьва адаз къацу пеш нез ацукьнавай пепе акуна. «Я первердигар, и фер авачир битав къванцин къене пепедиз вичин ем вуна гайила, зун вучиз и азаб-зилетдик кутунва», лагьана, вичин алатарни вахчуна, кIвализ хтана ам. Мад къванер акъудиз хъфенач. КIвалин агьвал агъуз хьунивай гзаф рахазвай папаз са жаваб гузвай: «Кьисмет авай затI заз кIвалени жагъида». Амма жагъизвай затI авачир. Дагъви вичин алатар маса гудай йикъал атана. Са-сад куьтягь хьана гьабурни. Лам савдадиз акъуддайвал хьана. Фена ламни гваз Дербентдин базардиз. МуьштIерияр авачир. Нянихъай хьиз кьвед атана. Дагъвиди лагьай къимет гана, лам вахчуна хъфена. Хуькведай рекье дагъвиди вичи вичин кьил гатазвай, къимет са тIимил гзаф эцигнач лугьуз.
Хабар нивай, лам къачур кьве касдивай. Абуруз хазина жагъанваз хьана кьван. Къизиларни ламраз ягъна, сада виликай кьуна, муькуьда кьулухъай гьалзавай. «Бес и вилик квайди кьейитIа, къизилар вири заз жедачни?»-къвез-къвез къузгъун жезвай лам гьалзавайди. Эхир ада, яхадай акъудна, вилик квайдаз гапур сухна. Иви акуна дили хьайи ламра муькуьдан кIепер кIуру ягъна. Кьведни накь кьейибур хьиз кьена. Са геренда акъвазна, лам вич атайвал дуьз базардиз хтана. Са кьведра гьарайна – иеси акъатнач. Ламра хуьр галай патахъ еримишна. Далудал къизилрай ацIай гьебеярни аламаз.
Экуьнахъ къарагъай папаз гьаятда чпин маса гайи лам акуна. «Катна хтанвай тахсара я»,-тестикьарна ада ахварай авудна итимдиз. Фена, кIулавай гьебейриз килигай итим гьейран хьана амукьна – кьве хелни къизилрай ацIанва! Дагъвидин рикIел гьасятда къаябда акур пепе хтана. «Гьебеяр вахчуна кIвализ хутах, лам динжра»,- уьтквемдаказ буйругъна ада папаз…

Пис папакай кьиса

Са итимдихъ пис паб аваз хьана. Сиве цIай авай сад. Гзаф эхна дагъвиди, эхирни, тамуз тухвана, гьайванриз атIанвай чIехи фураз вегьена. Ам фураз аватунни сад хьана, анай сузадин ван акъатунни. «Гьихьтинди ятIани, жуван аялрин диде тушни эхир»,- язух атана дагъвидиз. Яргъи кIарас авудна фураз. Анай фикирайвал паб ваъ, аждагьан экъечIна. МетIерал акъвазна ам дагъвидин вилик: «Вун аждагьан къутармишай сад лагьай инсан я. Нагагь вун хьаначиртIа, агъада авай кускафтIарди зун тIуьна куьтягьдай. Ви пуд тIалабун кьилиз акъудун гьи чIавуз хьайитIани зи хиве ава». И гафар лагьана, ам вилерикай квахьна.
Йикъарикай са юкъуз къведа дагъвидин патав къунши хуьруьн жемятдин векил, чпин хуьревай кьван жегьилар аждагьанди чуьнуьхнава лугьуз, абур азаддайвал куьмек тIалабиз. Фена дагъви, азадна жегьилар. Аждагьанди вичин хивевай са тIалабун кьилиз акъудна.
Векил атана, маса хуьруьн жемятдин мал-къарадиз гузвай зарарни акъвазарна. Кьвед лагьай тIалабун яз. Патарив гвай вири хуьрериз авай са уртах регъуьн къенени адав йиферив ксуз тунач. Пуд лагьай, эхиримжи тIалабунай.
Са экуьнахъ дагъви теспача хьанвай инсанрин ванери ахварай авудна. Хуьруьнбур вири адан кIвалерин вилик кIватI хьанвай. «Вавай са куьмек,-тIалабзавай абуру,- булах аждагьанди кьунва, стIални яд тухуз тазвач». Дагъвидиз вучдатIа чизвачир – тIалабунар куьтягь хьанвай эхир! Яргъай адан кьил акун багьна хьана, гьарайна аждагьанди: «Ви бурж зал аламач, рикIелай фенвани, ахмакь дагъви? АгатайтIа, ви кьил за жакьвада!»
- Зиди тIалабун туш, ваз япал лугьудай тек кьве келима ава, ихтияр гайитIа,- минетарна итимди.
Агатна, япал са вуч ятIани лугьун багьна хьана, катна аждагьан. Кьулухъни элкъуьн тавуна.
-Вуна адаз вуч лагьана?- чириз кIанзавай виридаз.
-Тама фуравай зи паб хуьквезва лагьайла, катайди я ам,- хъуьрена дагъви.

Пачагьни хазиначи

Хьана кьван са пачагьдихъ хазиначи. Гзаф йисара къуллугъна ада пачагьдиз, тIимил-шимил гунагьарни квачиз тушир. И къуллугъда вил авай са масада шикаятарна, алудда пачагьди вичин хазиначи кIвалахдилай. Буйругъна,тама са тарцел кутIуниз тада. Йикъар къвез алатна. Эхирни рикIе акъатда адан тама кутIуннавай факъирдал са кьил чIугун.
Сифте яз акунвай адаз ахьтин аламат: юзаз тежезвай кесибдин иви, бувунарни ветIер алтIушна, хъвана куьтягьзавай. Язух атана пачагьдиз вичин виликан хазиначи – гзаф йисара са шадвилерни, са пашванвилер пайнавай эхир абуру. Къалин пешер алай са хел атIана, адал алтIушнавай бувунар чукуриз башламишна пачагьди.
-Минет хьуй, кямир, и жазани хгумир вуна заз,- суза авуна кутIуннавайда.
Пачагь пагь атIана амукьна. «Белки кими хьанватIа?»- хиялар физвай адан рикIяй.
-Бес зун ваз регьятвал гуз алахънавачни?- хъел кваз рахана пачагь.
-Ваъ, пачагь, вун сагъ хьуй, и зал алай бувунар иви хъвана тух хьанвайбур я. Абур чукурна, хуькведайбур гишинбур тушни, ахпа за вучда?
Гъавурда гьатна пачагь хазиначидин ихтилатдин. КутIуннавай епер ахъайна, хутахна вичихъ галаз хазиначи. КIвалахдални тайинар хъувуна. Хазиначивиле.

Фитедин пуд кIунтI

Са пачагьлугъда хьана кьван са кас. Ам, ким алай чкадал фитедин пуд кIунтI кьуна, абурун кьилихъ ацукьда. Са югъ, кьве югъ. Вири хъуьрезвай адал, бейни квахьнава лугьуз. Са няниз пачагьдин суьруь гваз хуьквезвай чубанди гьакI гаф патал адаз суал гана:
-Вуна абур низ кIватIнавайбур я?
-ЧIехи кIунтI пачагьдиз гзаф къуллугъ авурдаз, юкьванди – кесибдикай хьайи девлетлудивай бурж кьурдаз, гъвечIидини – папаз сир гайидаз! Аламатдин гафарна фитедин кIунтIарин иесиди. «Я Аллагь,- фикирна чубанди,- къедалди им виридаз камаллу кас яз чидай. Садлагьана ахмакь хьанани ам? Тадач хьи чир тавуна.
Пачагьдин суьруьдик квай виридалай чIехи гьер вичин цуриз хъиягъна, адаз ухшар авай вичин гьер тукIвада чубанди. Папаз ван къведайвал,- Буба вак хьуй пачагьдин, гьикьван гьада тIуьрай,- гафарни гьалч хъувуна. Эхирдай, са къапуна иви кицIиз кьунач лугьуз, папазни са себ хгана хьиз.
Дили хьана паб. Хамни алаждалди фена вири пачагьдиз ачухна. Эверзава лагьайла, чубан гъавурда гьатна. Къуншидал кесибдикай хьанвай са агьваллу алай. Суд-дувандикай хкечIун патал ришвет гун герек хьайитIа лагьана, къачуна адавай са виш манатни.
Дуьз пачагьдин патав фена чубан. Пачагьдин ажугъдин и кьил, а кьил авачир. «Пака вири махлукьат кIватIна, кьил атIутI угъридин»- кIеви тир адан къарар. Алукьна пака югъни. Вири жемят майдандал кIватI хьанвай. Пачагьдин къарар кIелайла, бурж вугай къунши, цавай атанатIани чидач, чиляй атанатIани, ккIана чубандин туьтуьник, «зи пул вахце» лугьуз. Факъирдиз ганвай кIеви жазадизни фикир тагуз.
Вичиз эхиримжи гаф гайила, чубанди вири хьайивал лагьана.
-Ви гьер зи цура ава, пачагь, ви пулни ма, къунши,- вахкана ада.
Амаллу чубан гьасятда азад хъувуна.
Фитедин кIунтIар кIватIайдакай пачагьди га йикъалай вичин чIехи везир авуна…

Бухгалтер

Са идарадин чIехиди бухгалтердихъ къекъвезвай. КIвалах кIанз атай са шумуд кас ада кьабул тийиз элкъуьрна. Виридаз са суал гузвай: «Кьведра кьвед шумуд жеда?». «Кьуд» лугьузвай – кьабулзавачир. Тамам къад кас кьван рахкурна жеди. Эхирни сада суал гайила,-«Ваз гьикьван кIан ятIа, гьакьван, ЧIехиди»,- жавабна. Шад хьана ЧIехидаз. Чкадал ацукьна адан рикI. Вичин итим жагъана адаз. Амма атайдак са нукьсан квай: адахъ амайди са сас тир. «Бес са кIир амай, вуна вуч тIуьрай?» лугьуз, язухар чIугурла, ада жавабналда:
-Заз кIанзавайди кIиринихъ галкIун я, ам за сагъдиз хъуьтхъуьнда, ЧIехиди…

Къуншияр

Са касдал мурадар кьилиз акъуддай суьгьуьрчи гьалтна. Лугьуда суьгьуьрчиди а касдиз: «Лагь дуьньядал ваз вуч кIантIани, за кьилиз акъудда. Анжах са шартI алаз – вуна тIалабай затI кьве сеферда артух къуншидизни гуда».
Гзаф фикирна итимди, вуч тIалабайтIа хъсан я лугьуз. Хъсан затIар гзаф авай, амма къуншидиз кьве сеферда гзаф гуни адак гъалаб кутунвай. Эхирни ада лагьана вичин мурад:
-Къуй зи вил акъатрай…

Инсандин нефс

Дагъда векь ягъна юргъун хьанвай кьве лежбер хуьруьз хуьквезвай. Эхир абур ял ягъиз са кIунтIал ацукьна. Агъадай гегьенш мулкарин юкьвавай чпин хуьр акурла, абурукай сада лагьаналда: «Гьикьван хъсан тир, вири кьена, агъа мулкар зални вал гьалтнайтIа». «Вун гьахъ туш, къунши,- жавабналда муькуьда,- вунни кьена, вири тек зал гьалтнайтIа, мадни хъсан жедай».

Итимни  паб

Хьана кьван са руш. Кесиб хизандай тирвиляй ам гъуьлуьзни са кьадар яшар хьайила тухвана. Вични са вагьшидиз, инсанвилин тIул квачирдаз. Адан пеше, хъваз хуьквез, багьнаяр акъудиз, паб гатун хьана. Кесиб папаз вучдатIа чизмачир. Дидедал алукьайла,-«Вуч авуртIани, жува чуькьмир, чан бала, акван ахпа вуч багьна жагъурдатIа»,- секинарна. Рази хьана руш.
Мад хъвана хтана итим. Гзаф рахана – папа чукьнач. Экъугъна - жаваб хганач. Вири буйругъарни кьилиз акъудзавай. Кьил квахьна итимдин: гатадай багьна жагъизвачир. Эхирни ада буйругъна:
-Кравутдин кIаник алад, кицIин руш!
Фена паб кроватдин кIаник.
-Гила гьанай, кицI хьиз, элуькь, кицIин руш!
Элукьна паб. Итимдизни кIанзавайди гьам тир кьван. «Вун яни иесидал элуькьзавайди»  лугьуз, мад гатана ада кесиб паб.

Амалдар ва дуванбег

Хьана кьван са амалдар кас. Хуьда ада са керекул, вердишарда вичин буйругъар тамамариз. Йикъарикай са юкъуз, нехир хуькведайла, ахъайда ада вичин керекул. Ам фена са гамишдин далудал ацукьда. «Им зи керекулди гъанвай гъуьрч я» лагьана, гьална хкида амалдарди гамиш вичин кIвализ. Суракь акъатда, иеси къведа, гамиш хутахиз. Амма амалдарди ам гьич патаривни гатIунардач, вичин керекулди гъанвай гъуьрч я лугьуз.
-Керекулдивай гамишдал гъуьрч жедайди яни?- гьавайда къай гузвай атайда вичин сивиз. ЧIалал гъиз хьанач хьи, хьанач.
Эхирни абурун гьуьжет суддал аватна.  Амалдарди судьядиз, кар вичин хийирдиз гьалайтIа, кьве кьеч вирт гуда лагьана хиве кьуна. Вирт гзаф кIандайди тир дуванбег -  гамиш амалдардин патаз акъудна.
Са шумуд йикъалай ракъурда амалдарди вичи хиве кьур кьве кьеч, фитедай ацIурна, винелай са чар виртни цана. Нез кIанз тIур сухайтIа, нежес дуьздал акъатна.
Эверда дуванбегди амалдардиз.
-Яда, я кицIин хва,-гьарайна ада,- вуна вирт гуда лугьуз, зав пухъ нез туна хьи?
-Пухъ вуна, ЧIехиди, исятда ваъ, суддал тIуьрди я, керекулди гамишдал гъуьрч авуна лагьайла,- хъуьрена амалдар…

Чувудни лезги милица

Дербентда са гьаятда чувудни лезги милица яшамиш жезвай. Гьи чIавуз акуртIани, чувудди адаз, «Ахшам хийир, лезги хванахва» лугьуз, салам гузвай. Экуьнахъни, нисинихъни, нянихъни. Хъел къвезвай милицадиз.
Са экуьнахъ, нубатдин салам гайила, элкъвена милица чувуддал: «Ламран хва, вуна никай зарафатар ийизвайди я, экуьнахъни «ахшам хийир» лугьуз»,- кьуна Мардахаян хуруяр.
-Акъваз, я стха, туьнт жемир, вакай ни зарафатар ийизва? Вун акурла, зи вилерал мичIивал акьалтзава, гьавиляй юкъузни «ахшам хийирар» лугьузва…

Хуьруьг Тагьир Ярака
(Яракви Саидов Серкеран ихтилат)

Дуьз рикIел аламач гьи йис тиртIа, дяведилай вилик тир, 40 лагьай йис тир жеди. За гьа чIавуз Хучнида 8 – классда кIелзавай. Садра хтайла чи кIвале мугьманар аваз акуна заз: Мирзе Мусаев – Советдин председатель, Алипанагь – колхоздин председатель, Верховный Советдин депутат, зи чIехи стха Саидов Меджид – колхоздин бухгалтер. Абурухъ таниш тушир са касни галай. Ахпа чир хьайивал, ам Хуьруьг Тагьир тир, машгьур шаир. Дуьшуьшдай хьиз гьа юкъуз чи хуьруьз цлахъви Буьркуь Рагьимни акъатнавай. Ам ашукь яз, гададив гъиликай кьаз туна, хуьрерай хуьрериз физ, манияр лугьуз, вичин кьил хуьзвай кас тир. Гьамни, гьикI ятIани, (белки манияр лугьуз тир жеди) хканвай чи кIвализ. Тагьир халуди еке ашкъидивди вичин шиирар кIелзавай. Са арадилай Рагьимавай эхиз хьанач (ам гзаф векъи къилихрин инсан тир):
-Вун я бегьем ашукь туш, я бегьем шаир,- гьалчнай ада. – Вибур гьакIан кьуру рахунар я.
Серин хьанай Тагьир халудин чин.
Рагьим акъваззавачир:
-Лугьуз хьайитIа, икI лагьана кIанда,- башламишнай ада чуьнгуьрдал «Пуд руш» мани лугьуз. Адахъ гзаф ширин сес авайди тир. Акваз-такваз ачух хъхьанай Хуьруьг Тагьиран чин. Вирида манидиз дикъетдивди яб ганай.
-А манидин гафар ни кхьенвайбур ятIа, чидани ваз, ашукь?- гатIуннай Тагьир халу.
-За, ни кхьида кьван,- кьулухъ чIугуначир Рагьимани.
-Хьанач хьи, хьанач хьи. А гафар Хуьруьг Тагьиранбур я. Гьамни зун я, и ви вилик акъвазнавай кас,- хурал гъуд гьалчнай ада.
Вичин таб дуьздал акъатайди чир хьайи Рагьима вири галай суфрадихъ Тагьир халудиз хкIадай са гаф лагьанай. Туьнт хьанай зи стха Меджид, гзаф сабурсуз кас тир гьамни, рагьмет хьурай вичиз. Вичин играми мугьмандин кефидик хкIурун бегенмиш хьаначир адаз.
-За ваз исятда вучдатIа, чидани?- къарагънай ам суфрадихъай (зурба тентес авай кас тир зи стха Меджид)
-Перт жемир, акъваз, стха,- секинарнай ам Тагьир халуди. –Адаз ийидайди Аллагьди вичи авунва, вилерин экв къакъуднава язухдивай. Гьадалай артух вуч инад жеда адаз завайни вавай. Секин хьухь, перт жемир…
Рагьим халу суфрадихъай къарагъна, кьил кIарцIи ягъайди хьиз хъфенай.
Гьич рикIелай фидач зи а агьвалат. Гьахьтин камаллу кас тир Тагьир халу.

«Бригадный генерал»

Табасарандин РОНО – дин чIехиди са девирда Исаев Иса лугьудай кас тир. Адахъ кьван зурба тентес Дагъустанда сад-вадахъ мад авай жеди, амма адан хьтин векъи, звер ганвай, симериз ухшар спелар – бажагьат! Гзаф тIуьн-хъунал рикI алайди тир Исадин. Ада, хъвайила, вичиз Иса лагьана кьабулдачир, «Бригадный генерал» лугьун тIалабдай. Хъвадалди ам Иса тир, хъвайила – «Бригадный генерал». И кар виридаз чизвай, Дагъустандин образованиедин министр Сагидоваз – ваъ!
Са сеферда Ахцегь райондин школаяр ахтармишна хуькведайла, ам Дербентда «Огни» мугьманханада йиф акъудиз амукьна. Нянин тIуьн нез ресторандиз эвичIайтIа, ана авайди масад тир: залдин юкьни-юкьвал столдихъ Исаев Иса ацукьнавай, эрекьди яру авунвай вилери цIарцIар гуз, аллагьди векъи авунвай спеларни экъисна. Вири адалай элкъвезвай, виридаз ада къургъар гузвай. Сагидов мадни аламат авурди а кар тир хьи, адаз вирида Иса ваъ, «Бригадный генерал» лугьузвай. Эхиз хьанач министрдивай. Фена ам Исадин патав.
-Вуна, юлдаш Иса, жув тухузвай къайда вуч я?- векъидаказ рахана ам урусдал (Сагидов яхулви тир).
-Иса пророку Магомеду привет передать в Коран пошел, я – Бригадный генерал!- гъуд гьалчна ада столдал. Истивут твадай къабни хана.
-Идай вуч хьайитIани акъатда гьа, валлагь сад вегьинни мумкин я,- секиндиз хъфена министр вичин нумрадиз. Бегьем ахвар атанач адаз гьа йифиз. ГьикI къведа кьван, министр жен, РОНО – дин чIехида ягьанатриз вегьена! Са кардал ам гена рази тир, залда авайбуруз садазни я адакай, я адан чIехи къуллугъдикай хабар авачир.
Министр Махачкаладиз агакьунни сад хьана, Исаеван телефонди ван авунни: меркездиз атун буйругъна. Вучиз? Тадивал квевай я? Исадин кьил денг хьанвай. Йифиз ресторанда министр акурди адан руьгьдизни хабар авачир. Пияндиз авур кьуьруькар лагьайтIа, адаз адетдиз элкъвенвай, ана са шак фидай кар авачир.
Вучда кьван, фена меркездиз. Министерстводин аппаратда авай ярар-дустаризни эверунин себеб чизвачир.
Исаева министрдин кабинетдин рак ахъайна – министрди вичин сив!
Пагь атIана амукьна кесиб Исаев, куьрс хьана адан спелар.
-За вакай, Бригадный генералдикай исятда бригадир ийида,- гьелягьар кьазвай ада. – Бригадирни ваъ, звеньевой!
-Зун са куьнинни гъавурда акьазвач, юлдаш министр,- тажуб хьайи амаларна Исади. Вичи лагьайтIа, яраб идаз накь хьайи крар икьван дуьзгуьндиз ни хълагьнаватIа, фикирзавай. Вичихъ галайбур рикIел хкиз алахънавай.
-Зун патав атайлани секин хьаначир-е, аламат,- мадни вич къурмишзавай министрди.
Исадиз чир хьана, ина адетдинди тушир кар хьана, вичин вилералди акунвай хьтинди я.
-Белки ам маса кас тир жеди, юлдаш…
-Вуна зун буьркьуьдай гьисабзавани?
-Зун накь Дербентда авач эхир, зун аниз тефена тамам зур йис кьван я,- хьайиди хьуй лагьана башламишна Исади. Кьулухъ чIугвадай кар амачир.
-Зун накь, герек хьайитIа чиризни жеда, Гумик хуьре проверкайра авай. Куьне лугьузвай вахтунда зун «Огни» ресторанда ваъ, Гумик хуьре школадин педсоветдал рахазвай.
Адан акьалтIай жавабри министрдин рикIе шаклувилин чиг къурна.
-АкI хьайила, ам вун тушир ман?- мад садра суална ада.
Исади мад инкарна.
-ЯтIа алад, чун ахпа рахада,- акъудна ада Иса вичин кабинетдай.
Исани кваса тушир гьа, адаз чизвай: ахтармишда. Фена ам, Хучнидиз телефон ийиз. Вичин ихтибарлу инспектордиз. Вири гъавурда туна, вуч хьанатIа, вуч авун лазим ятIа. Нетижада Махачкаладай министрдин машинда аваз Кьиблепатан Дагъустандин куратор Муньяминов агакьдалди, Гумикрин школада яргъи протокол арадал атана. Ана кхьенвайвал, няниз юлдаш Исаев Мегьамед пайгъамбардикай ваъ, Гумикрин школада авай гьаларикай раханвай. Атайдаз амукьайди а яргъи протокол кIелун хьана.
Вири ахтармишнатIани, Исаеван вири гафар тестикь хьанатIани, министр «Огни» мугьманханадин ресторанда вичиз акурди Иса туширдахъ лап геждалди агъуначалдай.
Ахпа геж, Сагидов министрвиляй экъечIнава лагьай ван галукьайла, са кIелни гваз феналдай Исаев адан кIвализ. Вири хьайивал хиве кьаз.
Гьа йифиз, «Яда-а-а!» лугьуз, гатай Сагидован метIер рекьидалди вилизмалдай…

Диде

Заз къе юлдашди аламатдин кар къалурна. Гьаятда твар нез цицIибар галай верч ава. Ада маса верчер, ягъиз, патаривни агудзавач. Садалай гъейри. Адаз чуькьни ийизвач: физ незва вичиз цицIибрин вилик квай чIахар.
-Ам цицIибар галай вечрен диде тир,- хабардарзава зун папа.
Гьейран хьанвай вилерай яргъалди килигзава зун абуруз. Твар тIуьна куьтягьдалди.
-Аквазвани, вечрезни вичин диде кIанзава. Зазни кIанзавайди я-е. Вуна зун йисаралди Хъукьваз хутахзавач,- чинар кузва ада зи.
За, хутахда лагьана, гаф гузва…

 Жириновскидин жаваб

В. Новодворская – яцIу, эйбежер дишегьли. Векъидаказ, гьарайиз:
-Гуржияр инсанар яни? Тбилисдиз фейила, са милиционердиз зал гуж гъалиб ийиз кIан хьанай…
Жириновскиди,  адаз жаваб яз:
-Вал темягь фенатIа, ам буьркьуь гуржи тир…

Зун квяй ягъна?

1825–йисан 14 декабрдиз, декабристар къарагъайла, пачагьди, аскерар секинариз Милорадович ракъурнай. Ам 1812-йисан дяведин игит тир. Аскерриз, буба хьиз, кIандай ам. Амма Милорадович, аскеррин патав агакьдалди, Каховскиди ягъна балкIандилай вегьенай. Адаз вичел гъил хкажайди вуж ятIа чизвачир. Рекьизвай месел, ада бедендикай гуьлле хкудай духтурдивай жузуналдай:
-Зун винтовкадай ягънани, тапанчидай?
-Тапанчидай.
-Заз аскерри зал гъил хкаж тийидайди чизвай,- лагьана чан ганалдай
Санкт-Петербургдин генерал-губернаторди…

Фекьи Велиев

 Армиядиз тухвана Велиев. Афгъанистанда дяве физвай вахтар тир. Сифте аниз мусурманар ракъурзавачир – афгъанвиярни мусурманар я эхир! Амма Велиева арза кхьена. Вич твах лугьуз. Сад, кьвед, пуд…
Эверна адаз командирди вичин патав.
-Вун мусурман яни, Велиев?
-Ваъ, юлдаш командир.
-Вун суьннетнавачни?
-Авунва, юлдаш командир.
-Бес ам вун мусурман я лагьай чIал тушни?
-Суьннетнавай чка я жеди, зун туш, юлдаш командир. Зун атеист я.
Исятда Велиева са  хуьре фекьивал ийизва.
Гила ам вични мусурман хьанва…

Расим Гьажи

Махачкаладай мугьмандиз хтай кьван ярар-дустаривай за жузада:
-ГьикI я Расим Гьажидин кефияр? Ачух хьанвачни?
-Ваъ,- жавабда абуру. ЧIур жеда зи кефияр.
Я Аллагь,- фикирда за,- гьикьван ава дуьньядал инсанар. Хъсанбурни, писбурни. Бес вучиз акьванбурун арадай вуна алай аямда чи халкьдик квай виридалай экуь кьил денгнава, зи рикI алай писателдин кьил. Гьайиф жеда заз. Перишан жеда зи гьалар.
-Яда, ваз ам гьикьван кIанда?- аламат жеда дустар. – Куь арада чаз тейижиз са вуч ятIани мукьвавал авай хьтинди я. Валлагь я…ТахьайтIа…
-Заз ам тек садра акур кас я. Садра. Зи сифте ктабдин месэла гьялдайла. Ахпа чун «Лезгинкада» ацукьнай…
Лезги секциядин заседаниедал тамам вири чи писателар алай. Абурун арада - Расим Гьажини. Вирида зи тарифар ийизвай. Гьатта къални акъат тавуна къакъатна, зун сифте ни  «ачухна» лугьуз.
Зун аламат хьанвай: «Ибур квекай рахазва?»…
Анжах Расим Гьажи киснавай. Сивик айгьамдин хъвер кваз. 
Ваъ, зунни секинзавай.
Чун кьвед…
Куьтягь хьана ктабдин месэлани. Вири къарагъна.
«Чуьхуьдай» адет авайди заз чизвай – вилик амаз гъавурда тунвай. Фенай чун паркунай яна «Лезгинкадиз». Рекьени шит тарифар тикрарзавай:
-Тух хьанани ви руьгь?
-Къе тух хьана, чухсагъул гададиз…
Бирдан кьулухъай сада зи гъил кьунай. Элкъвена – Расим Гьажи я!
- Вав пул кьванни гвани? Вун студент я, шииррай акурвал, етимни. Ма, им зи патайни хьуй,- гужуналди жибинда пул тваз алахънава. За кьетIидаказ къачунач. Чухсагъул лагьана, пул къачунач.
Яргъалди ацукьнай чун ресторанда. Гзаф ихтилатар авунай. Эхирдай тIуьр-хъвайи затIарин къимет официанткади завай 25 манат кимиз къачунай, ганва лагьана. Зун гъавурда гьатнай – ам Расим Гьажидин кар тир. Зи рикI алай писателдин…

"Харакири"

Марцар (чIухлумпIар) давление авайбуруз виридалай чIехи дарман я лагьана кхьенва ктабра. Зун вичин кIвале ацукьнавай баде гьамиша тIазва – гагь нефес дар жеда, гагь кьиле тIал гьатда язухдин…
-Белки, чан хва, давлени ятIа? Къуншиди гайи марцар тIуьрла, валлагь, регьят хьанай заз…
Им ада гьуьлуьн кIаняйни абур гъваш лагьай чIал тир. Адан гаф – заз къанун! Гьакьван рикI алай зи бадедал.
Декабрдин варз тир. Марцар ЯркIи пата гзаф аватIани, декабрдиз кьит жезва эхир – садбур ктIизва, садбур кьуразва. Къушарини ислемишзавачни бес?
Эхирни са алахьай юкъуз гъуьрчехъан Кеберни галаз фена зун «Араж» лугьудай чкадиз. Ачух чуьл я, инал-анал тамун гапIалар алай. Гзаф къекъвена чун, гзаф марцун тарар акуна чаз, амма кIватIдай затI гьатнач. ИчIиз хтун лагьайтIа, эсиллагь зи планрик квачир.
-ЦIелегъандиз фидани чун?- элкъвена зун Кеберахъ.
ГалатнавайтIани, касди ваъ лагьанач. Фена чун кьил винелди аваз. ЭкечIна тамук. Вад камни къачунач, Кеберай гьарай акъатна:
-Харакири! Харакири!
Катна фена, кьвечхелда авай хаз вахчуна.
-Ам ни тарагъаж авунвайди ятIа, гьайван?- язухар чIугваз гатIунна зун.
-Вичи вич куьрсарнавайди я.  ХъуьтIуьн суьрсет чуьнуьхайла. Бес ваз за харакири вучиз лагьайди хьиз авай.
Зи рикIелай тIазвай бадени фенвай, давлениедин дарман тир марцарни. За, суст хьана, хазарикай Кеберан ихтилатриз яб гузвай.
Са акьван вахт фенач -  кьейи хаз вахчур тарциз са вил яна за.  Ам михьиз марцари кьунва! Пешерни аламачиз, гаглам-гаглам хьана…

Авамар

Баласиди Бакуда кIвалахнай. Тамам 10 йисуз. Пад-къерех акунвай итим тир. Адахъ гзаф хванахваяр авай. Гьарна. Къубадилай гъейри виринра. Къубада хванахваяр адан хуьруьнви, агъакранви  Мисридихъ авай. Фекьи Мисридихъ. Къведай абур, гьар йисуз сад, маса гудай шэй-шуьйни гваз Мисридин кIвализ. Нафт, кьел, ширинлухар… Фургъундаваз, кьве балкIан квай фургъундаваз.
Са сеферда Къазмайрин кьилихъ галай къекъуьндал гьалтда абурукай сад Баласидал.
-Сифте атанвай рехъ я, Агъа Крандал инай физвай тушни, хванахва?- салам гайидалай кьулухъ жузуна мугьманди.
-Инай, инай. Зунни гьаниз я, хъфида чун.
Мугьманди Баласидиз фургъундал хкаж хьун теклифна.
-Ваъ, ваъ! Яргъал рекьяй атанва жеди, галат хьанвай гьайванар я. Пар жеда.
Баласидин, ам гьинай ятIани, гьиниз ятIани, шак фенвай. Ахтармишунин гафар тир. Фургъундал лагьайтIа,  ам мугьман рахазмаз хкаж хьанвай.
-Сир туштIа, и кьватийра авайбур вучар я, хванахва?
-Къафетар, Къуба фабрикдин къафетар.
Ибурни ада гьакI лагьай гафар тир:  ам пIипI хкажна чинеба килигнавай.
-Вучар? Вучар?
-Къафетар. Акур затIар тушни? Са кьвед къачу жуваз.
Баласиди къачуна. Дадмишна.
-Пагь, баркаванар! Ажеб дадлу емишар тушни, чан къурбанд хьуй чеб халкьай Халикьдиз… Чи патара экъечIдач жал?
-Абур экъечIзавай затIар туш, фабрикда гьазурзавайбур я.
-ЦайитIа, чинра экъечIдач жал?- ван тахьай амаларзава Баласиди. -Вун инжикли тахьайтIа, гадрин кван са кьвед…
Башламишна , гъапалди къачуз, инсанар гьалтай кьван чкайрал, рекьин къерехриз гадриз, «бул бегьер гъуй, бул бегьер гъуй»  лугьуз. Мугьмандик хъелни хъвер санал акатзавай. КичIевални – Баласидал тамам кьве юкI алай эхир.
-Ибура авайбурни гьа емишар яни?- ачухна маса кьвати, маса жуьре къафетар авай. Хъипи харар. Мад Аллагьдивай бул бегьерар гъун тIалабна.
Эхирдай - жибинарни ацIурна, вичин кIвалерихъ галай салани цун тавуна жедач лугьуз.
Хуьруьз агакьайла, фургъундай мукъаятдиз эвичIна, Мисридин кIвалерни къалурна, хъфена.
Агакьда мугьман Мисридин кIвализ. Жузунар-качузунар авурдалай кьулухъ хабар кьуна Мисриди мугьмандивай:
-ГьикI я ваз чи ватанар?
-Пис туш, хъсан кьакьан кIвалерни ава, амма инсанар кьадарсуз авамбур яз акуна заз,- башламишна рекье гьалтайдакай суьгьбетиз. – Яда, емишар я лугьуз рекьин къерехриз гадарзавай –е,  къведай йисуз экъечIда лугьуз…Ахма-а-кьди…Жибинарни ацIурна, кIвалихъ галай сала цаз…Валлагь, кьве вилиз такурди гьа им тир. Ваъ, ваъ, куь патара инсанар авамзама…
«ГьинвачтIани, Баласи я идал гьалтайди»,- рикIяй хиял фена Мисридин.
-Дуьз я, стха, дуьз я,- сивик хъвер кваз тестикьарна ада.

Бязи вахтара…

Бязи вахтара, лап четин хьайила, Диоген къведа зи рикIел. Александр Македонскидин муаллим. Вичин уьмуьрдин пай челегда акъудай Диоген. Аламатдин кас хьана ам. ЧIехи арифдар яз, ида-ада гайи кIусунал кьил хуьз хьана касди. Къекъверагвилиз кьил ягъай сифте вахтара ам са гуьмбетдин патав къвез, адавай садакьаяр тIалабиз хьана. Адал вири хъуьрезвай, хибри хьанва лугьуз. Сада,- Бес чансуз гуьмбетди садакьаяр гудани?- жузада Диогенавай.
-Тагудайди чизва, амма тагайла, рикI тIар тежез вердишарзава за жув,- жавабна арифдарди.

Маса вахтунда

Са чкадал пуд къекъвераг ацукьнаваз хьана: буьркьуьди, кьецIиди ва Диоген. Вири агьваллуйри садакьаяр сифтегьан кьведаз гуз хьана, Диогеназ - ваъ.
-И кардин себеб вуч ятIа?- жузуна адавай са касди.
Диоген жавабдихъ яргъалди къекъвенач:
-Абуруз чеб кьецIи, буьркьуь хьун мумкин тирди, амма арифдарар чпикай садрани тежедайди хъсандиз чизва…

Бурж

Са акьуллу касдин патав буржуниз пул кIанзавайди къведа. Вичин дерди-гьал авуна, пака хкида лагьана, вад манатни гваз хъфида.
Са югъ алатна, кьве югъ алатна – хуькведач.
Пуд лагьай юкъуз мад буржуниз пул тIалабиз къведа. Гьам. Гьа виликанди.
-Валлагь, лугьузни регъуьзва, алатай сеферда къачурдини хкиз хьанач… ХьанайтIа, мад са вад манат кIанзавай ман заз. Пака вири санал хкида. ТIалабда, ваъ лугьумир.
-Ваъ вучиз лугьуда, я стха. Фена атIа хкунихъ галай костюмдин жибиндай къачу жуваз.
-Фида атайди, къекъведа – жагъидач!
-Ина авач хьи?
-Ана, на хкана эхциг тавур, гьинай жеда кьван,- ажаиб рахана кIвалин иеси

Жуввал

Артист Крамарован вилер са тIимил чапрасбур тир. Ада, Америкадиз куьч хьайила, операция авуна, вилер дуьзарна. Инсандал хьиз адал са тIимил артух мишреб атана, амма артист хьиз ам  «кьена». Дуьз вилер авай Крамаров садазни бакар амукьнач. Шаирни гьакI я: эгер вичин жуввал авачтIа, ам шаир туш…

Къветер

Чун дагъдиз фенва. Макьсад – дагьарда авай Ширшир вацI я. Форелрай ацIанвай Ширшир. Аниз гьеле агакьнавач. Физ рекьева. «Нива» машин, гъуьрчен кицI хьиз, гагь и кIунтIал хкаж жезва, гагь – а кIунтIал. Гьахьтинди я дагъдин рехъ, гъуьлягъ хьиз къекъвей, кIунтIарилай кIунтIарал фенвай.
Са арадал акъатайла, лап гьа машиндин чархарикай хкатиз, къветер къарагъиз, анихъ лув гуз башламишна.
-Акъвазра, зун вилик кваз фида. Са- кьвед яна кIанда,- секинсуз хьана Фарман. «Асанхимар» къачуна, эвичIна. Теспачавал кваз, машиндин вилик чукурна. Гила гьакI физва чун – Фарман вилик, машин – кьулухъ. Гуя рехъ къалурзава ада чаз. Са кьадар чкадиз акъатайла, гъил хкажна - «Акъваз!». Яракь туькIуьрна. Геждалди лишан кьуна. Яна! Са пуд метридин анихъай хьиз, рувакай рекьел са затI къалдирбадар хьана. «Къвед!»- машинда авай чазни чир жезва. Гадарна Фармана яракь. Еримишна къвед алай чкадал. Агакьиз-тагакьиз, лув чиляй физ, рехъ кьуна, анихъди катна къвед. Акъвазна. Мад чукурна Фармана. Къвед мад катна. Гьа икI са вад сеферда. Ахпа, луварни юзурна, рекьивай яргъа авай рагариз хъфена. Азаддаказ. Уьтквемдиз.
-Адахъ галукьай гуьлле гьиниз фена?- гьейран хьана чун вири. Чаз вилералди акунвай эхир, лув галчIуриз авай ам. Бес са декьикьада сагъ хъхьанани?
Нянихъ, балугъарни гваз, гимредал хтайла, Фармана авуна и ихтилат Бут бубадиз. Кьил галтадиз амукьна кьуьзуь кас.
-Яда, я чан хва, бес майдин вацра къушарал тфенгар хкаждай адет яни? Исятда абур шараграллай вахт тушни бес? Куьн кесиб гьайванди алдатмишарнавайди я, галукьай амаларна. Муг алай чкадилай анихъ алатрай лагьана…ружани гадарна катзавайни? Ягъна лугьуз вичи. ГьикI аквадайтIа ваз, майдиз къветер ягъун…Абур Бут бубадин гьерен кепецIар туш – е, чурчариз, мемекьуьртIзавай…агь, чан рухваяр! ТIебиат вуч аламат ятIа, чир хьанвач квез…
Садазни чир хьанвач.
Вири уьмуьр чуьлда фенвай зазни..

Мугьман

Са кас мугьмандиз атана, нез-хъваз ацукьна вичиз.са югъ, кьве югъ – хъфидач. КIвалин иесидивайни са кIвалахни жезвачир: мугьмандихъ галаз кIвале ацукьна кIанзавай эхир.
Пуд лагьай юкъуз иесидивай эхиз хъхьанач.
-Валлагь, чан стха, вун хъфенайтIа, хъсан жедай – кIвале авай папан рикI ништа гьикI аватIа?
-Чухсагъул, хванахва. Зани а кардикай фикирзавай. Эхир къе папаз, вичизни иниз ша лагьана, хабарнава за,- жавабна мугьманди.

Векьеларвидин кьин

Алкьвадар Гьасан – эфенди камаллу кас хьана.Садра Векьелрилай са касдин балкIан, хух авуна, кьенерар кьатIна, катда. Къекъведа иеси балкIандихъ – жагъидач. Михьиз къекъерай акъатна язух. БалкIан раб туш, эхирни Цмурдилай суракь акъатна. Гваз хтана иесиди балкIан, къуншиярни алаз,- Мад ви кIулай эвичIайтIа, зун итим тахьуй,- кьин кьуна. Фикир тавуна кьур кьин тир. Гьикьван ацукьда балкIандин кIула. Йифни хьана, эвичIнач итим.
-Яда, фикир тавуна акъатай са гаф я, эвичIна ахлад жуван кIвализ,- меслят къалурдайбурни тIимил тушир. Амма итим вичин кьинел кIевиз акъвазнавай.
Эхирни, къунши  Алкьвадар хуьруьз фена, Гьасан – эфендидивай са меслят тIалабдайвал хьана.
Эверна, акъудна камалдар кIваляй, ачухна адаз кардин тегьер. Хъвер акатна адан пIузаррик.
-Дуьньядал виридалай чIуру кар бурж кьун я, хва! Эгер вуна завай,- Гьадалайни пис кар авани?- жузуртIа, за жаваб гуда: «Эхь, гьадалайни кьин кьун пис я!»
И ихтилатрик кваз тухвана атлу вичин гьаятдин кьилевай хатрут тарцик.
-Гила эвичI! -  буйругъна.
-ГьикI эвичIда, буба, за кьин кьунва эхир?
-На балкIандилай эвичIдач лагьанва. Вун балкIандилай тарциз акьахзава – эвичIзавач. Тарцяй чилел эвичI!- тежер кьван шадарна ада векьеларви…

Кьве чекме

ТIвар-ван авай са къачагъдиз вичин къуншидин яц бегенмиш хьана. ЧIем хъиткьиннавай адан къвалариз. Къекъведайла, гимиди хьиз, лепе гузвай. Фена ам къуншидин патав, савда ийиз. Лагьай къиметдал рази хьанач. Мад фена са юкъуз. Мад элкъвена хтана. Хъел кваз. «Гьавайда вара-зара жеда ам»,- лагьана. Чинал.
Яцран иесидизни чизвай – темягь фенва, тадач. Вичелай яц алуддай рекьихъ къекъвезвай. Эхирни Кьасумхуьруьн базардал тухудай фикирдал атана. Чинеба. Жезмай кьван фад. Къвезвай  базардин юкъуз.
Яц Кьасумхуьруьн базардал акъатдайдал къачагъдинни шак фенвай. Гьар экуьнахъ вилив хуьзвай ада, къуншиди вуч ийидатIа акваз.
Акуна-такуна алукьай базардин йикъан пакамахъни. Гьеле мичIизмайтIани, хаиндаказ ван авуна ачух хьайи варарай экъечIнай дамах-чахмахнавай яцран иеси, гъиле гьайвандин крчара тунвай епинин кьилни аваз. Тади кваз фенай куьчедай агъуз. Кьасумхуьр галай патахъ. «Хъсан сефер хьуй вичиз»,- гьафи ганай адаз вичин рикIяй къачагъди.
Кьасумхуьрни са акьван мукьвал алач эхир. Шумуд гапIалдикай, шумуд тамукай фена кIанзава. ВацIарикай чун рахан тийин.
Нубатдин гапIалдик экечIзавай чкадал, рекьин къерехда яцран иесидиз цIарцIар гузвай чекме акуна. «Ништа, нивай аватнавайди ятIа»,- рикIяй хиял фена адан. Чекме сад тир – темягькарвал авунач. Са кьадар рекьиз хъфейла – рекьин юкьни-юкьвал муькуь тайни ала! ЦIарцIар гуз!  Яц патав гвай валал кутIунна, еримишна ада сифте чекме акур чкадал. Жагъана. Элкъвена хтана шад хьайи ам яц кутIунай чкадал. Инихъ килигна, анихъ килигна – яц амач! Гьиниз фенатIани, чидач – амач!
-КицIин хва-а-а-а! – гафарин чкадал цIур акъатна метIерал аватай адай…

Куьрелди…

Мугъулрин аскерри вирида ипекдин парталар алукIзавай. Гуьрчег ва кьезил я лугьуз ваъ, нетIер тежервиляй…

 

На главную страницу >>>

 

Цитата месяца: "Целые народы ненавидят уроды" М. Бабаханов

 

Сайт управляется системой uCoz